Նավթ` Լեռնային Ղարաբաղի փոխարեն. Բաքուն գնե՞ց Արևմուտքին, թե՞ վաստակեց բանակի համար

EurAsia Daily պարբերականում ուշագրավ հոդված է հրապարակվել ադրբեջանական նավթի ու Արցախյան հակամարտության առնչության վերաբերյալ, որը ներկայացնում ենք մեր ընթերցողին:

«23 տարվա ընթացքում Ադրբեջանը նավթի ավելի քան 75%-ը տրամադրել է օտարերկրացի ներդրողներին` նրանց թույլ տալով դրանով միլիարդավոր դոլարներ վաստակել: Հայաստանում քննարկում են, թե դա Լեռնային Ղարաբաղի դիմաց վարձատրություն էր: ՀՀ առաջին նախագահը հայտարարել է, որ տեխասցի լոբբիստներն Ադրբեջանին օգնել են Լեռնային Ղարաբաղը դուրս բերել Մինսկի խմբի բանակցություններից և ի սկզբանե կանխորոշել են տարածաշրջանի ճակատագիրը: Նավթագազային ոլորտի զարգացման շնորհիվ Ադրբեջանը լուրջ եկամուտներ է ստացել, որն, ամեն դեպքում, իր դերակատարումն է ունեցել հակամարտության հարցում:

Ադրբեջանը, սակայն, նավթի ու գազի արդյունահանման համար թանկ է վճարել: Socar-ի տվյալներով` 1997-2019թթ. շուրջ 720 մլն տոննա նավթ է արդյունահանվել: Պետական ընկերությանը դրանից շուրջ 200 մլն-ն է բաժին հասել: 23 տարվա ընթացքում, նավթի միջին գներով հաշված, Ադրբեջանն այդ ոլորտից մոտ 80 մլրդ դոլար է վաստակել, իսկ ներդրողները` մոտ 270 մլրդ դոլար:

Այդ ընկերությունն ադրբեջանական նավթի վաճառքից միայն փոքր մասն է ստանում: Մեծ չէ նաև Բաքվի մասնաբաժինը խողովակաշարերի ծրագրերում: Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան և Բաքու-Սուպսա նավթատարներում նա ունի 25% բաժին, իսկ Հարավկովկասյան գազատարում` ընդամենը 10%:

Նավթից ու գազից ստացված եկամուտների մոտ 80%-ը բաժին է հասնում արևմտյան կազմակերպություններին: Իսկ Արևմուտքն Ադրբեջանի նավթագազային ոլորտ մեծ թափով մուտք է գործել «Դարի գործարքի» արդյունքում, երբ 1994թ. Բաքուն նավթային 11 ընկերությունների հետ ապրանքների բաժանման մասին համաձայնություն է կնքել «Ազերի», «Չըրաղ», «Գյունեշլի» հանքավայրերի յուրացման ծրագրի շրջանակներում, որը 1997թ. ապահովում էր Ադրբեջանի նավթի 73%-ը:

Տեխասցիները և Լեռնային Ղարաբաղը

Արևմուտքի հետ գործարքի Ադրբեջանը գնացել է Լեռնային Ղարաբաղի հարցն իր օգտին լուծելու նպատակով: Լևոն Տեր-Պետրոսյանը դեռևս մայիսի վերջին հայտարարեց, որ ԵԱՀԿ գագաթնաժողովը 1996թ. Լիսաբոնում ավարտվեց նրանով, որ նրանում ընդունվել են Ադրբեջանին ձեռնտու սկզբունքներ` Լեռնային Ղարաբաղը պատկանում է Ադրբեջանին, և Բաքուն պատրաստ է նրան բարձր կարգավիճակ շնորհել իր կազմում:

Առաջին նախագահի խոսքով` հավասարակշռությունը խախտվել է դեռ 1996-1997թթ., երբ Ադրբեջանում ստեղծվել է նավթի միջազգային կոնսորցիում, որում ներգրավված էին ամերիկացիները, British Petroleum-ը և այլն: Դրանից հետո Հեյդար Ալիևի հռետորաբանությունը փոխվել է:

Նա պատմել է, որ Լիսաբոնում ամերիկացիները հակամարտության կարգավորման անսպասելի նոր բանաձև են առաջ քաշել: Տեխասի լոբբիի արդյունքում այդ փաստաթուղթը հայտնվել է ԱՄՆ նախագահ Բիլ Քլինթոնի սեղանին: Տեր-Պետրոսյանի խոսքով` Քլինթոնի հակառակորդ Նյուտ Գինգրիչի ջանքերով է Ալիևի «խնդրանքը» դարձել առաջարկություն:

Դրանից հետո, ինչպես նշում է, ոգևորված Ադրբեջանը ոչ մի առաջարկության չի համաձայնել: Բանակցություններ ընթացել են, բայց և գործը հասել է փաստաթղթի, հրաժարվել են այն ընդունելուց` գիտակցելով, որ ժամանակն աշխատում է իրենց օգտին: «Եվ չեն սխալվել»,- նշում է Տեր-Պետրոսյանը:

British Petroleum-ն ադրբեջանական ծրագրերում ամենամեծ բաժինն ունի: «Ազերի», «Չըրաղ» և «Գյունեշլի» հանքավայրերից 35,7%-ն է նրանը, իսկ «Շահդենիզից»` 25%-ը: Ամերիկացիներինը BP-ի համեմատ ավելի քիչ է, սակայն նրանց եկամուտը կարող է հասնել 62 մլրդ դոլարի (120 մլն տոննա նավթ):

Դեռևս 1995թ.-ից տեխասյան բազմաթիվ ընկերություններ Ադրբեջանի նավթային արդյունաբերությանը նյութեր, տեխնոլոգիաներ ու ծառայություններ են մատուցում: Մասնավորապես, դեպի Եվրոպա գնացող խողովակների վրա աշխատել են ամերիկյան ավելի քան 20 խոշոր ընկերություններ (Baker Hughes, Bechtel, Cameron, Emerson, GE, KBR, Schlumberger, Siemens և այլն):

Իսկ պետական ծրագրերի շրջանակներում Ադրբեջանում ամերիկյան 235 կազմակերպություն է գրանցված: Միևնույն ժամանակ` Բաքուն նավթային փողեր է ներդրել ԱՄՆ-ում: Ադրբեջանի պետական նավթային հիմնադրամը (SOFAZ) 6,5 մլրդ դոլար է ներդրել ԱՄՆ-ի տնտեսությունում, 16,5 մլրդ դոլար` ֆինանսական թանկարժեք թղթերում:

Փող` բանակի համար

Առանց արևմտյան ներդրումների ու տեխնոլոգիաների` Ադրբեջանը պարզապես չէր կարող զարգացնել նավթագազային արդյունահանումը: Առաջին նավթի արդյունահանման համար կատարվել է 1,7 մլրդ դոլարի ներդրում, այն դեպքում, երբ 7 մլն-անոց Ադրբեջանի տարեկան բյուջեն մոտ 300 մլն դոլար էր, իսկ ինֆլացիան այն ժամանակ` տարեկան 1000%:

Նավթագազային ոլորտում օտարերկրյա ընկերություններն արդեն 80 մլրդ դոլարի ներդրում են կատարել Ադրբեջանում:

ՌԴ ազգային էներգետիկ անվտանգության հիմնադրամի վերլուծաբան Իգոր Յուշկովի կարծիքով` նավթագազային եկամուտներն Ադրբեջանին օգնել են Լեռնային Ղարաբաղի դեմ պատերազմը հաղթելու հարցում:

Նրա խոսքով` այդ ոլորտը չի պայմանավորել ռազմական գործողությունների մեկնարկը, սակայն մեծ հաշվով նպաստել է հաղթանակին: Բաքուն նավթի ու գազի վաճառքից գումար է վաստակել` այն ուղղելով բանակին:

Ամեն ինչ սկիզբ է առել դեռ տեխասյան նավթագործներից առաջ

Հայաստանի կառավարության նախկին բարձրաստիճան պաշտոնյայի խոսքով` Ադրբեջանը պատերազմին նախապատրաստվելու ժամանակ շահել է Լիսաբոնից առաջ. 1993թ. Ադրբեջանում տեղի է ունեցել ապստամբություն, իշխանության է եկել Հեյդար Ալիևը: Արդյունքում հայկական կողմը ևս մի քանի տարածքներ է ազատագրել` ստեղծելով այսպես կոչված անվտանգության գոտի:

Բայց պատերազմը չշարունակելու նպատակով նոր նախագահը հրադադար խնդրեց, որը 1994թ. ստորագրեցին Ադրբեջանը, Հայաստանը և Լեռնային Ղարաբաղը: Բաքուն այդ պահից սկսեց գումար վաստակել և այն ներդնել բանակում ու լոբբիստական գործունեությունում:

Արդյունքում ստացվեց այն, ինչ ստացվեց: Եվ Արցախի թեման պետք է փակվեր, Ստեփանակերտը հայտնվեր Ադրբեջանի կազմում` նվազեցնելու Ռուսաստանի ազդեցությունը տարածաշրջանում: Սակայն զրուցակիցը համարում է, որ Լեռնային Ղարաբաղի թեման մնացել է բաց Ռուսաստանի միջամտության արդյունքում»: