«Մեռիր կամ խոստովանիր». ադրբեջանական բանակում խոշտանգման միջոցով հայկական լրտեսների որոնման մասին

Նասիրը Բաքու է տեղափոխվել Խաչմազի իր հայրենի գյուղերից մեկից այն բանից հետո, երբ որդուն ձերբակալել են պետական դավաճանության մեղադրանքով: Քաղաքի մերձակայքում հայրը վարձել է փոքր բնակարան, մեսենջերում խումբ է ստեղծել, շփվում է այլ զինվորների հարազատների հետ, հավաքում է փաստաթղթերը, հանդիպում է իրավապաշտպանների և օտարերկրյա դիվանագետների հետ:

Ամեն անգամ նա հանդիպմանը փաստաթղթերով լի պայուսակ է բերում: Նրանցում դատական որոշումներն են, հանձնաժողովների եզրակացությունները և այլ թղթեր ավելի քան հարյուր զինծառայողի մասին, ովքեր ադրբեջանական բանակում խոշտանգումների զոհ են դարձել: Այս պատմության մասին գրեթե ոչինչ հայտնի չի եղել, քանի որ դատական նիստերն անցել են փակ դռների ետևում:

2017թ. մայիսին Ադրբեջանի Գլխավոր դատախազությունը, Պետանվտանգության ծառայությունը, Պաշտպանության և ներքին գործերի նախարարությունները հանդես են եկել համատեղ հայտարարությամբ, որում հաղորդվել է Հայաստանի համար լրտեսություն անող զինծառայողների ձերբակալության մասին: Սա ամբողջ պաշտոնական տեղեկատվությունն էր: 2017թ. մայիս-հունիս ամիսներին կատարված խոշտանգումների մասին հանրությունը տեղեկացել է միայն 2019թ., երբ աստիճանաբար բացվեցին գործի մանրամասները:

Իրավապաշտպանների տվյալներով՝ բռնարարքների են ենթարկվել ավելի քան 100 զինծառայող ու սպա, 25-ը դատապարտվել է երկարատև դատապարտման, առնվազն 9-ը զոհվել է տանջանքներից: Ներկայումս Ադրբեջանում այն կոչվում է «Թարթառի գործ». այն շրջանի անունով, ուր զինծառայողների տեղափոխել են հետաքննության համար:

«Եթե խոստովաներ, ողջ կմնար»

Իրավապաշտպան Օքթայ Գյուլալիևի խոսքով՝ զոհվել է 9 մարդ՝ չդիմանալով խոշտանգումներին: Ընդ որում՝ նրանցից հինգի վերաբերյալ քրգործ չի հարուցվել:

Սպանվածներից մեկը ենթասպա Ռուսլան Օջաղվերդիևն է: Նրա կնոջ՝ Ռավանայի հաղորդմամբ, 2017թ. հունիսի 15-ի առավոտյան ամուսինը մեկնել է զորամաս, ինչից հետո չի պատասխանել հեռախոսազանգերին: Մինչև երեկո փորձել է զանգել, չի հաջողվել: Այնուհետև հարևաններին պատմել է անհանգստության մասին: Ավելի ուշ զինվորականները նրան հաղորդել են, որ ամուսնուն տարել են, բայց թե ինչ ուղղությամբ ու ինչու՝ չեն նշել:

Ռավանան հիշում է, որ նույն օրը երեկոյան իրենց զորամասում ասել են, որ ամուսինը վիրավոր է, այլ մանրամասներ չեն հաղորդել: Խորհուրդ են տվել սպասել մինչև հաջորդ օրը:

Առավոտյան սկեսրայրը զանգել է և ասել, որ զորամասում իրեն հայտնել են, որ Ռուսլանը մահացել է: Պատճառ են նշել մարզումների ժամանակ սրտի աշխատանքի դադարումը: Այդ ժամանակ կինը դուրս է եկել փողոց, տեսել՝ հարևաններն արդեն հավաքվել են: Նրանք արդեն տեղեկացված են եղել: Հարևաններն օգնել են ստանալ ամուսնու դին և կատարել թաղման արարողությունը (Ադրբեջանում սովորաբար մահվան օրն են թաղում):

Ռավանային զարմացրել է, որ այդ օրը մզկիթ եկած զինվորականները թույլ չեն տվել լվանալ հանգուցյալի մարմինը, ինչը պահանջում է մուսուլմանական սովորույթը: Իսկ դին արդեն սավանով փաթաթված էր և ծածկված դրոշով: Սրտի նոպայի, վատանալու, Բաքվից շտապօգնության ուղղաթիռ կանչելու մասին պատմությանը Ռավանան չի հավատացել:

Հինգ օր անց Ռուսլանի դին էքսգումացիա են արել և ուղարկել Բաքու՝ փորձաքննության: Պարզվել է, որ մահը վրա է հասել «կրծքավանդակին հարվածից»: Փորձաքննության մյուս մանրամասների մասին կինն իմացել է հետաքննողների նկատմամբ դատական գործընթացի ընթացքում:

Ռավանան այն տասնյակ տուժածներից մեկն է, որ զինդատարանի դեմ հայց է ներկայացրել: Այլ զինծառայողների ելույթներից տեղեկացել է, թե ինչպես են ամուսնուն խոշտանգել: Նրա բերանը փակել են շապիկով, խեղդել, պահանջել են խոստովանել, որ լրտես է: Առաջարկել են ընտրել՝ կամ մահ, կամ խոստովանություն: Ռավանան դատարանում տեղեկացել է, որ իր ամուսինը դարձել է այլ զինծառայողի կողմից խոշտանգումներով կորզված կեղծ մատնության զոհը:

Ռավանան պատմել է, որ ամուսնու խոշտանգման մեջ մեղադրվող Ֆուադ Աղաևին դատարանում հարցրել է, թե ինչու է սպանել, պատասխանել է, որ հրամայել են. կամ ինքը պիտի սպաներ, կամ իրեն պիտի սպանեին:

Ռավանայի խոսքով՝ ամուսնուն մերկացրել են, կապկպել ու խոշտանգել: Այդ ամենը տեղի է ունեցել բժշկի ներկայությամբ, ով պետք է հետևեր, որ մահը վրա չհասնի: Այդ ամենը փաստում են ինչպես վկաների ցուցմունքները, այնպես էլ դատափորձաքննությունը: Ռավանան Ֆուադին հարցրել է հրամայողի անունը, բայց նա չի ասել: Հարցրել է, թե ամուսինը խոստովանե՞լ է, որ հայկական լրտես է: Ֆուադը պատասխանել է, որ ոչ, եթե խոստովաներ, ողջ կմնար:

Դատախազությունում նրան տեղեկացրել են, որ ամուսնու դեմ ոչ մի գործ նույնիսկ հարուցված չէ: Այդ ժամանակ Ռավանան հարցրել է, թե իր ամուսինն իրենց համար կո՞վ է, ոչխա՞ր է, հա՞վ է, ինչպե՞ս և ինչի՞ համար են Ռուսլանին սպանել մի օրվա մեջ: Իսկ սպանվածը 32 տարեկան էր, ուներ երկու որդի:

Թաղումներ՝ ոստիկանների ուղեկցությամբ

39-ամյա, զորացրված գնդապետ-լեյտենանտ Սալեհ Գաֆարովը նույնպես երկու որդի ուներ: Նրա կինը՝ Նատավանը, պատմել է, որ ոստիկանությունն ամուսնուն առևանգել է տանից, առանց բացատրության: Կինը երկու շաբաթ նրա գտնվելու վայրի մասին տեղեկություն չի ունեցել: Ապա ուղղակի փոխանցել են նրա մարմինը:

Գերեզմանը շրջապատած ոստիկանները թույլ չեն տվել բացել դագաղը, չեն հայտնել մահվան պատճառը և շտապել են հնարավորինս շուտ ավարտել: Միայն դատական գործընթացում է Նատավանն իմացել, որ ամուսինը փաստացի մահացել է առևանգման հենց հաջորդ օրը՝ խոշտանգման հետևանքով:

Դատարանում պարզվել է, որ նրան տարել են խոշտանգման ենթարկված զինվորներից մեկի մատնությամբ: Մայիսի 4-ին նրան տարել են, ամսի 6-ին ընկել է կոմայի մեջ: Տեղափոխել են Բաքու՝ զինհոսպիտալ, որտեղ ամսի 13-ին մահացել է: Սալեհի ձեռքերն ու ոտքերը կապել են, խեղդել ջրում, հոսանքահարել, քաշել եղունգները, կոտրել են ծնոտը և գցել երկրորդ հարկից: Դրանից հետո էլ շարունակել են խոշտանգել, մինչև ընկել է կոմայի մեջ:

Կնոջ խոսքերը հաստատում են վկաների ցուցմունքները, դատաբժշկական փորձաքննության արդյունքները: Վերջինս մանրամասն նկարագրում է առկա վնասվածքները, կոտրվածքները և եղունգների բացակայությունը:

Հարազատների ըմբոստությունը

Ներկայումս ավելի քան 25 մարդ բանտարկված է տարբեր հոդվածներով՝ պետական դավաճանություն, բարձր կոչում ունեցողների վրա հարձակում և այլն: Նրանց մտերիմները դատարաններում են, պատմում են խոշտանգումների մասին և Բաքվում բողոքի ակցիաներ են իրականացնում:

Նրանցից մեկն Էլբրուսն է՝ ժամկետային զինծառայող Նատիք Գուլուզադեի հայրը: 2017թ. մայիսին նրա որդին արձակուրդ չի եկել: Ծնողներն անհանգստացել են և մեկնել զորամաս: Նրանց տեղեկացել են, որ իրենց որդին հոսպիտալում է: Այստեղ հանդիպել են նաև այլ ծնողների, որոնց որդիները նույնպես կորել են: Պարզվել է, որ Նատիկը հոսպիտալում չէ:

Մի քանի ծնողներ համատեղ մեկնել են շրջանի զինղեկավարի մոտ: Նրանց վրա նետվել է մոտ 50 սպա, հետները խոսել են ինչպես թշնամիների և վռնդել: Ծնողները սպառնացել են ինքնասպանություն գործել, ինչից հետո խոստացել են լսել նրանց: Գրառել են անուն-ազգանունները՝ խոստանալով երեք օրից հայտնել երեխաների գտնվելու վայրը:

Երեք օր անց Էլբրուսին հաջողվել է խոսել որդու հետ հեռախոսով: Համոզվելու, որ իր որդին է, հայրը հարցրել է խալերի տեղը: Իսկապես որդին է եղել: Հինգ օր անց Նատիքը և հարևան գյուղից մի զինվոր վերադարձել են տուն: Նատիքն այդ ժամանակ էլ պատմել է իր հետ տեղի ունեցածը. նրա մեջքին են հարվածել, հոսանքահարել են, ինչից հետո նա ընկել է կոմայի մեջ: Թեև այս կապակցությամբ բժշկական փորձաքննություն չկա, բայց զինվորի հայրը լուսանկարել է հարվածների հետքերը որդու մարմնի վրա: Էլբրուսը պատմել է, որ Նատիքը հաջորդ օրը վերադարձել է զորամաս և շարունակել ծառայությունը:

Սեպտեմբերին Էլբրուսին զանգահարել են զինդատախազությունից, ասել են, որ որդին գնա, ինչ-որ բացատրագիր գրի և վերադառնա տուն: Նատիքը եղբոր՝ Նահիդի հետ մեկնել է Բաքու՝ զինվորական դատախազություն: Կեսգիշերին մոտ եղբայրը զանգել է հորը և հայտնել, որ Նատիքին ձերբակալել են:

Էլբրուսը փորձել է հանդիպել որդուն: Սկզբում նա տեղեկություն չի ունեցել, թե ինչու են որդուն ձերբակալել: Երբ վերջապես հանդիպել են, Նատիքը պատմել է, որ իրենից պահանջել են խոստովանել հայկական հետախուզության հետ ունեցած կապը: Նրան ասել են, թե ծնողներին թմրանյութի առքուվաճառքի համար ձերբակալել են, և որ ինքը պետք է խոստովանի, որպեսզի ծնողներին ազատ արձակեն: Բայց հիմա տեսնում է, որ ծնողներն ազատության մեջ են:

Ներկայումս Նատիքը 18 տարվա ազատազրման է դատապարտված՝ պետական դավաճանության մեղադրանքով: Նրա և մյուսների ընտանիքները փորձում են բողոքարկել վճիռը: Նրանց գործն անցել է դատական բոլոր փուլերը, այդ թվում և Ադրբեջանի Բարձրագույն դատարանով, որի միակ նիստը, Էլբրուսի խոսքով, տևել է 20 րոպե: Այժմ հայրը պատրաստ է բողոքարկել Մարդու իրավունքի եվրոպական դատարանում, քանզի տեղի դատարանը նույնիսկ չի դիտարկել գործը:

Խոշտանգումների մասին պատմել է նաև զինվոր Ֆայիք Ահմեդովի հայր Ալիբեյը: Նրա որդին դատապարտվել է 20 տարվա ազատազրկման: Նրա խոսքով՝ չի կարողացել դատարանում հասնել խոստովանության, որ որդուն խոշտանգել են: Իսկ դատարանը փաստերը չի դիտարկել:

Փրկվածները՝ ազատության մեջ

Տուժածների մեծ մասին հաջողվել է խուսափել բանտից: Շատերը երջանիկ են նրանով, որ ողջ են մնացել: Որոշ դեպքերում դատարանը պատասխանատվության է ենթարկել խոշտանգմամբ հարցաքննություն իրականացրածներից մի քանիսին: Վերոնշյալ Ֆուադ Աղաևը 10 տարի է ստացել, ևս 7 հոգի՝ ավելի քիչ:

Զինդատախազությունը հաղորդել է, որ բոլոր մասնակիցները ենթարկվել են պատասխանատվության: Սակայն Վագիֆ Աբդուլաևը (կապիտան, վաշտի նախկին հրամանատար) դժգոհ է դատական գործընթացներից:

Նրան սովի են ենթարկել, մերկացրել են, սառը ջուր լցրել վրան, ծեծել մետաղով, հոսանքահարել: Խոշտանգումից հետո պահանջել են հանձնել քննություն, ինչը, բնականաբար, չի հաջողվել սպային: «Վատ արդյունքի պատճառով» նրան հեռացրել են բանակից: Դատարանում նա ճանաչվել է որպես տուժող: Նրա խոսքով՝ մեղավորներից շատերն իրենց ծանոթների շնորհիվ պատասխանատվության չեն ենթարկվել:

«Մարդիկ այլևս չեն վախենում խոսել»

Իրավապաշտպան Օքթայ Գյուլալիևը պատմել է, որ սկզբում ոչ ոք տեղեկություն չի ունեցել խոշտանգումների մասին: Հետո հայտնվել են շշուկներ տանջանքների ու սպանությունների մասին: Հայտարարվել է, որ բոլոր ձերբակալվածները համագործակցել են հայերի հետ. ծնողները վախեցել են դուրս գալ բողոքի: Իրավապաշտպանների գործողությունների արդյունքում տուժող է ճանաչվել ավելի քան 101 մարդ: Նրանցից 9-ը մահացել է խոշտանգումներից:

Ուշագրավ է, որ 2019թ. հոկտեմբերի 29-ին Օքթայ Գյուլալիևին Բաքվի կենտրոնում հետիոտնային անցման վրա մեքենա է հարվածել: Հոդվածի հրապարակման պահին նա դեռ գտնվում է ծանր վիճակում, հիվանդանոցում պառկած:

BBC-ի ռուսական ծառայության հոդվածը նկարագրում է ադրբեջանական բանակում բռնությունների նաև այլ դեպքեր՝ սկսած 1990-ականներից: Պատմվում է այնտեղ տիրող կոռուպցիայի՝ ահռելի հասնող չափերի պատճառով: Ընդ որում՝ 2016թ. Ապրիլյան պատերազմի ժամանակ կրած հսկայական կորուստների պատճառը նախկին զինվորականները համարում են հենց կոռուպցիան: