«Փոթորիկ Կովկասում». հետազոտություն, թե ինչպես են Հայաստանն ու Ադրբեջանը պատերազմել Արցախում

Ռուսական «Ռազմավարությունների և տեխնոլոգիաների վերլուծության կենտրոնը» (ՌՏՎԿ) «Փոթորիկ Կովկասում» վերտառությամբ հետազոտություն է իրականացրել` անդրադառնալով 2020թ. Ադրբեջանի կողմից Արցախի դեմ սանձազերծած պատերազմի նախապատմությանը, միջազգային լայն համատեքստին և անմիջականորեն ռազմական բաղադրիչին:

Մասնավորապես նշվում է, որ Ադրբեջանն արագորեն կարողացել է օդային գերակայություն ստանալ և ակտիվորեն կիրառել է հարվածային անօդաչու թռչող սարքեր, այդ թվում` թուրքական Բայրաքթարները: Փորձագետներն առանձին ուշադրություն են դարձրել հատկապես հայկական հակաօդային պաշտպանության համակարգերի խնդիրներին:

Օտար «Բուկեր» Երևանի զորահանդեսին

ՌՏՎԿ-ի հետազոտությունում նշվում է, որ հակամարտության ընթացքում Հայաստանի ՀՕՊ համակարգերի ճնշող մեծամասնությունը բավարար չափով արդիական չի եղել:

Նշվում է, որ 90-ականներից հետո ստեղծված համակարգերից միայն «Վերբա», «Բուկ-Մ1-2» և «Տոռ-Մ2ԿՄ» զինատեսակներն է Հայաստանն ունեցել: Համարվում է, որ 2020թ. արդեն նույնիսկ «Բուկ-Մ1-2»-ը արդիական չի հանդիսացել, քանի որ սպառազինություն է ընդունվել 1998թ., որպես միջանկյալ համակարգ «Բուկերի» դասի մոդեռնիզացիայի շարքում: Իր հնարավորություններով այն էականորեն զիջում է 2008թ.-ի «Բուկ-Մ2»-ին և 2016թ.-ի «Բուկ-Մ3»-ին, որոնք առավել արդիական ռադարներ ու կատարելագործված հրթիռներ ունեն:

Հետազոտողները, ինչն ուշագրավ է, կասկածի տակ են դնում Հայաստանի կողմից այդ համակարգերի ձեռքբերման ժամկետները: Այսպես, փաստը, թե Հայաստանը «Բուկ-Մ1-2» համակարգ ուներ 2020թ. պատերազմի ժամանակ, 2017թ. Երևանում անցկացված զորահանդեսին դրանց ցուցադրությունն է:

Սակայն նշվում է, որ իրականությունը կարող է փոքր-ինչ այլ լինել. փորձագետները տեղեկություն ունեն, որ մինչև պատերազմը Հայաստանը փաստացի այդպիսի համակարգեր չի ունեցել, իսկ զորահանդեսին ցուցադրվել են Գյումրիի ռուսական ռազմաբազային տեխնիկաներ` ներկված ՀՀ զինված ուժերին բնորոշ գույներով:

Հաղորդվում է, որ պատերազմի մեկնարկից հետո Ռուսաստանը «Բուկեր» է առաջարկել Հայաստանին, սակայն դրանք վերանորոգման կարիք են ունեցել և հնարավոր չի եղել անմիջապես կիրառել:

Այս վարկածը հաստատել է նաև Արցախի Անվտանգության խորհրդի նախկին քարտուղար Սամվել Բաբայանը` նշելով, որ պատերազմի առաջին օրը հայկական կողմի ունեցած 6 միավոր «Բուկ-Մ1-2» համակարգերից միայն մեկն է պիտանի եղել, իսկ մյուսների վերանորոգման համար Ռուսաստանից մասնագետների են սպասել: Արդյունքում` այս ՀՕՊ համակարգերը չեն ծառայել Արցախի պաշտպանության գործին:

«Վերբա» չեն գնել, իսկ «Տոռը» քիչ էր

2016թ. ապրիլյան պատերազմից հետո, ինչպես նշվում է, Հայաստանը Ռուսաստանից մեծ քանակությամբ «Վերբա» և «Իգլա» է պատվիրել, սակայն 2020թ. պատերազմի մեկնարկի ժամանակ «Վերբան» դեռ մատակարարված չի եղել:

Հետազոտողների խոսքով` Հայաստանի ունեցած ՀՕՊ համակարգերից միայն «Տոռ-«Մ2ԿՄ»-ն է արդյունավետ պայքարել հակառակորդի անօդաչուների դեմ:

Հայաստանն ունեցել է 6 միավոր «Տոռ», որոնք պատերազմի ժամանակ տեղակայվել են Արցախում: Դրանք նախապես պետք է ծածկեին 280 կմ-անոց ճակատը, սակայն առաջնագծի ընդլայնումից և հոկտեմբերի վերջերին «Օհանյանի առաջնագծի ճեղքումից հետո» 470 կմ-ի վերածված ճակատն այդ 6 միավորն ապահովել չէին կարող, քանի որ դրանց առավելագույն հեռահարությունն ընդամենը 15 կմ է:

Արցախի «եղբայրական կրակոցը»

Տեղի իրենց աղբյուրին վկայակոչելով` հետազոտողները նշում են, որ պատերազմի ժամանակ հայկական ռազմաօդային և հակաօդային պաշտպանության ուժերի միջև փոխգործակցությունը ցածր մակարդակի վրա է եղել:

Հաղորդվում է, որ յուրայինների կողմից խոցվել է մինչև 5 թռչող սարք` 4 միավոր Սու-25, 1 միավոր Մի-8 ուղղաթիռ: Նշվում է, որ Սու-երից երկուսը հայկական կողմի Ս-125-երով խոցվել են Վարդենիսի տարածքում` առաջադրանքը կատարելուց հետո վերադառնալիս: 5 միավոր ռազմաօդային տեխնիկան, ինչպես ընդգծվում է, Հայաստանի ԶՈՒ-ի համար մեծ կորուստ էր:

Հայկական կողմի ունեցած ամենահզոր ինքնաթիռները Սու-30ՍՄ կործանիչներն են: Սակայն 2019թ. դեկտեմբերից ձեռք է բերվել միայն 4 միավոր Սու-30: Մինչդեռ դեռևս 2012թ.-ից է Երևանը Մոսկվայի հետ բանակցել 12 միավոր կործանիչ ձեռք բերելու նպատակով:

Գործարքի խոչընդոտ է համարվել այն, որ հայկական կողմը չի կարողացել վճարել դրանց համար: Հարցը կրկին բարձրացվել է 2018թ.: 4 միավոր ձեռք բերելուց հետո նախատեսվել է ևս 4-ի գնում, սակայն գործարքի մասնակից Դավիթ Տոնոյանը նոյեմբերին հրաժարական է ներկայացրել:

Կասկածի տակ է դրվում նաև ՀՀ ՌՕՈՒ թռիչքային անձնակազմի պատրաստվածության մակարդակը: Նշվում է, որ օդաչուներն ունեցել են փորձի պակաս կամ չեն տիրապետել տվյալ ինքնաթիռի առանձնահատկություններին: Սու-30ՍՄ-ները, փորձագետների համոզմամբ, պատերազմի ժամանակ այդպես էլ չեն գործարկվել:

Թիրախներ` վաղուց հայտնի կոորդինատներով

Արցախի պաշտպանության պլանը կազմվել է հայտնի «Օհանյանի գծի»` հիմնական առաջնագծի շուրջը: Այն ամրությունների շարք է, կառուցված առաջին պատերազմից հետո: Դրանից հետո պաշտպանական դիրքերը, ըստ հետազոտողների, չեն արդիականացվել:

Նշվում է, որ դիրքերը նույն վիճակում թողնելը հեշտացրել է ադրբեջանցիների կողմից դրանց թիրախավորումը, որոնք կետային հարվածներով խոցել են հայկական պաշտպանական ամրությունները: Բացի այդ, ինչպես նշվում է, պատերազի առաջին շաբաթների ընթացքում հայերն անհրաժեշտ կերպով քողարկում չեն իրականացրել` մատչելի կերպով թիրախավորվելով հակառակորդի օդային հարվածներից:

Արդիականացման բացակայությունը, փորձագետների կարծիքով, պարտության հիմնական պատճառներից մեկն էր: Նշվում է, որ սեպտեմբերի 27-ին` պատերազմի հենց առաջին օրը, ադրբեջանական կողմը ոչնչացրել է Արցախի ՀՕՊ միջոցների 60%-ը, հրետանու 40%-ը` փաստացի զրկելով հետագա պաշտպանության կազմակերպման հնարավորությունից:

Ադրբեջանի կորուստները

Հետազոտողները նշում են, որ ադրբեջանական ՀՕՊ համակարգերը նույնպես մեծ արդյունավետությամբ չեն գործել, սակայն սահմանափակ տեղեկատվության պատճառով խորությամբ ուսումնասիրել չի հաջողվել: Բացի այդ, ինչպես նշում են փորձագետները, հայկական ավիացիան ինտենսիվ թռիչքներ չի իրականացրել:

Շեշտվում է, որ Ադրբեջանը չի պահանջել Արցախի ամբողջ տարածքը և վերջնական կապիտուլյացիա, քանի որ, բացի քաղաքական բաղադրիչը, շատ թանկ է վճարել հաղթանակի համար` կրելով նաև հսկայական կորուստներ, այդ թվում` սպառազինության ու անօդաչուների:

Ու թեև Բաքուն ամիսներ հետ միայն հրապարակեց պատերազմում զոհվածների թիվը` 2900, սակայն հետազոտողները նշում են, որ արբանյակային լուսանկարներից երևում է, որ Ադրբեջանում կենդանի ուժի կորուստները մի քանի անգամ գերազանցում են հրապարակված թվերին: Համարվում է, որ նրանց մեծ մասը սպանվել են սկզբնական շրջանում և լեռնային տեղանքների անհաջող գրոհների ժամանակ: